جشن مهرگان

جشن مهرگان، روز مهر از ماه مهر برابر با ۱۶ مهر در گاهشماری زرتشتی ایران می باشد.

به مناسبت برخورد روز مهر و ماه مهر در این روز، مطابق معمول هر ماه پس از برخورد روز و ماه هم نام، جشنی موسوم به جشن مهرگان برگزار می شود.

مهر روز شانزدهمین روز از هر ماه در گاهشماری اوستایی است و نام ماه هفتم هر سال ،که با آگاهی از سی و یک روزه بودن ماه های کنونی در نیم سال نخست بهار و تابستان ، جشن مهرگان برابر با دهم مهر ماه در گاهشمار نوین می باشد.

روزهای ماه در ايران باستان دارای نام خاص بودند كه روز شانزدهم هر ماه روز مهر بود. بنابراين روز مهر در ماه مهر (شانزدهم) مهمترين روز آيين هاي مهرگان بوده است. آيين های مهر (جشن مهرگان) پس از نوروز مهمترين جشن های ملی ايرانيان بوده است كه نوروز با بهار و شكوفه و نويد بركت آغاز می شد و مهرگان به خاطر پايان جمع آوری محصول و آغاز شش ماهه شب های طولانی تر و سرما.

در گذشته جشن مهرگان شش روز به درازا می انجامید. از روز شانزدهم مهر (روز مهر – مهرگان کوچک یا عمومی) آغاز و به روز بیست و یکم (روز رام – مهرگان بزرگ یا خاصه) پایان می یافت.

هزاران سال است که آیین های نوروز، مهرگان و سده در کنار یکدیگر همانند سه پایه ای استوار، پاسبان فرهنگ ایرانی بوده اند و برگزاری همین آیین های ساده ولی زیبا، همدلی ایرانیان را به همراه داشته است. جشن هایی که افزون بر شادمانی به گونه ای آبادانی را نیز برای مردمان به ارمغان می آورد.
در آغاز (مهر پشت) آمده که (مهر) از آفریده های اهورامزداست که برای نگاهبانی از پیمان مردم گماشته شده است و (مهر) از این رو فروغ و روشنایی است تا هیچ چیز از او پوشیده نماند و در سراسر جهان آنچه از راست و دروغ می گذرد و یا پیمانی شکسته می شود نزد داد آشکار باشد. (مهر) خورشید نیست بلکه (مهر) ایزد روشنایی و فروغ است.

در استوره های ایرانی جشن مهرگان از سوی دیگر ارزشمند است و آن پیروزی ایرانیان بر ضحاک تازی است. در شاهنامه حکیم فردوسی، ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، ابوسعید گرد یزدی در زین الاخبار و مسعودی در مروج الذهب ... به روشنی مناسبت این روز را پیروزی بر ضحاک می آورند. در مهرگان با فریاد دادخواهی آهنگری کاوه نام و با افراشته شدن درخش کاویانی و خیزش ایرانیان به رهبری فریدون هزار سال ستم و بیداد ضحاک به پایان می رسد. جالب آنجاست که پس از به زیر آوردن ضحاک، به جای کشتن وی او را به زنجیر می کشند، زیرا او هرگز نمی میرد و شاید هر آن خودکامگی باز گردد که این آماده بودن رمز پیروزی است.

پیدایش مهرگان

پیشینه ی جشن مهرگان به اندازه ی قدمت ایزدش، میترا است و تا آن جا که بن نوشت های موجود نشان می دهند، این جشن دست کم از دوران فریدون پیشدادی آغاز شده است که شاهنامه ی فردوسی به روشنی به پیدایش این جشن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده است :

فریدون چو شد بر جهان کامکار                ندانست جز خویشتن شهریار

به رســم کیان تاج و تخت مهی               بیاراست  با  کاخ  شاهنشهی
به  روز خجسته ســر مهر ماه                 به  سر  بر نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشـت از بدی                 گرفتند  هر  کــس ره  بـخردی
دل  از  داوری هـا بپرداخـتـنـد                  به آیین، یکی، جشن نو ساختند
نـشـستـنـد فرزانگان،  شادکام                گـرفتند هـر یک ز یاقوت، جام
می روشن و چهره ی شاه نـَو                جهان  نو  ز  داد از سر ِماه نـَو
بـفـرمـود  تا  آتش  افـروخـتـنـد                همه  عنبر  و  زعفران سوختند
پـرستـیدن مهرگان دیـن اوسـت               تن آسانی  و خوردن آیین اوست
کنون  یادگارست  از و ماه مهر                 به کوش و به رنج ایچ منمای چهر

چگونگی برگزاری کنونی جشن مهرگان

امروزه هم میهنانمان چند روز مانده به پاییز با خانه تکانی به پیشباز پاییز و مهرگان می روند، در روز مهر از ماه مهر جلوی در خانه ها را آب پاشی و جارو کرده و پس از آن با رفتن به نیایشگاه ها و گردهم آمدن با تهیه ی خوراک های سنتی از یکدیگر پذیرایی می کنند و با سخنرانی، خواندن سرود و شعر و دکلمه جشن مهرگان را با شادی برپا می کنند. در برخی روستاهای کشور، جشن مهرگان همراه با اجرای موسیقی سنتی همراه است بدین گونه که در روز پنجم پس از مهرگان، گروهی از اهالی روستا که بیشتر آنان را جوانان تشکیل می دهند در تالار مرکزی یا نیایشگاه مرکزی روستا یا سرچشمه و قنات، گرد هم می آیند و «گروه ساز» را تشکیل می دهند، هنرمندان روستایی نیز با سُرنا و دف گروه را همراهی می کنند، آن ها با هم حرکت کرده و از یک سوی ِروستا و از نخستین خانه مراسم بازدید از اهالی روستا را آغاز می کنند و با شادی وارد خانه گلاب در دست افراد ریخته و آینه را در برابر چهره ی آن ها نگه می دارد و سپس «لــُرَک» را که فراهم نموده میان همه ی گروه پخش می کند، این آجیل مخصوص، مخلوطی است از تخم کدو، آفتابگردان، و نخودچی کشمش که همراه با شربت و نوشیدنی های دیگر پذیرایی می شود.

آنگاه یکی از افراد گروه ِساز که صدایی رسا دارد نام های کسانی را که پیش از این در این خانه سکونت داشته و درگذشته اند باز می گوید و برای همه ی آن ها آمرزش و شادی روان آرزو می کند. پس از آن بشقابی از لرک از این خانه دریافت می کنند و در دستمال بزرگی که بر کمر بسته اند می ریزند و از خانه بیرون می آیند و به خانه پسین می روند. چنان که در خانه ای بسته باشد برای لحظه ای بیرون خانه می ایستند و با بیان نام های درگذشتگان آن خانه، بر روان و فروهر آن ها درود می فرستند. کدبانوی هر خانه مانند همه ی جشن های ایرانی نخست آینه و گلاب می آورد و اندکی برخی از خانواده ها نیز پول و میوه برای استفاده در جشن مهرگان به گروه می دهند و برخی دیگر نیز نوعی نان مخصوص به نام «لورگ» درست می کنند و گوشت های بریان شده که به قطعات کوچکی تقسیم شده است همراه با سبزی داخل آن قرار داده به گروه می دهند. پس از پایان مراسم در نیایشگاه، موبد یا کدخدا، آجیل، میوه و نان و گوشت و سبزی گردآوری شده را در میان شرکت کنندگان پخش می کند. مردم تا آنجا که امکان دارد با لباس های ارغوانی یا سرخ گرد هم آمده و به پایکوبی و شادی می پردازند و هر یک چند نبشته ی شادباش (کارت تبریک) برای هدیه به همراه دارند.

سفره ی مهرگان 

خوان یا سفره ی مهرگانی نیز همچون سفره ی هفت سین نوروز و دیگر سفره های جشن های ایرانی، هفت چینی از میوه ها و خوراکی هاست همراه با شاخه هایی از درختان «سرو»، «مورد» و «گز» و شربتی از عصاره ی «هوم» (هَئومَه) که با شیر رقیق شده و نان مخصوص «لورگ» که روی پارچه ای ارغوانی گرد ِیک آتش دان چیده می شوند. هفت میوه همچون سیب، انار، ترنج، سنجد، بی (به)، انگور سفید، انجیر، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرمالو و ... آجیل ویژه ای از هفت خشکبار از جمله مغز گردو، پسته، مغز فندق، بادام، تخمه، توت خشک، انجیر خشک، نخودچی و ...  آش هفت غله از گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن. کاسه ای پر از آب و گلاب و سکه و برگ آویشن همراه با گل های بنفشه و نازبو (ریحان)، آیینه، سرمه دان، شیرینی و بوی های خوش همچون اسفند و عود و کُندر.

موسیقی مهرگان

خلف تبریزی در «برهان قاطع» برای یکی از مقام ها و لحن های موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آورده است، که گمان می رود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای نواخته می شده که اکنون از آن آگاهی نداریم.

همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه ی «خسرو و شیرین» نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نامبردار شده را «مهرگانی» نوشته است.

مهرگان در ادبیات 

در ادبیات به ویژه چامه های (شعرهای) پارسی، از مهرگان بسیار سخن به میان آمده است که در این جا تنها نمونه های کوتاهی از آن ها را می آوریم :

مسعود سعد سلمان :

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان /  مهر بفزا ای نگار ماه چهر مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر / مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان
جام را چون لاله گردان از نبید باده رنگ / وندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان
کاین جهان را ناگهان از خرمی امروز کرد / بوستان نو شکفته عدل سلطان جهان

منوچهری دامغانی :

شاد باشید که جشن مهرگان آمد / بانگ و آوای ِدَرای ِکاروان آمد
کاروان مهرگان از خَزران آمد / یا ز اقصای بلاد چینستان آمد
نا از این آمد، بالله نه از آن آمد / که ز فردوس برین وز آسمان آمد
مهرگان آمد، هان در بگشاییدش /  اندر آرید و تواضع بنماییدش
از غبار راه ایدر بزداییدش / بنشانید و به لب خرد نجاییدش
خوب دارید و فرمان بستاییدش / هرزمان خدمت لختی بفزاییدش

دقیقی :

گاه آن آمد که باد مهرگان لشگر کشد / دست او پیراهن اشجار از سر بر کشد
باغ ها را داغ های عریان بر برزند / شاخ ها را چادر نسطوریان بر سر کشد
زانکه سی سنبر چون ما مست و نرگس شوخ چشم  / هردو بدخو را همی در زر و در زیور کشد
مهرگان آمد و جشن ملک افریدونا / آن کجا گاو خوشش بودی بر ما یونا

قطران تبریزی :

آدینه و مهرگان و ماه نو  / بادند خجسته هر سه بر خسرو

عنصری :

مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال /  نیک روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک فال

ناصر خسرو :

نـوروز بـه از مـهـرگـان، گـرچـه  /  هـــر دو زمـــانــنــد، اعــتــدالــــی

امیرهوشنگ ابتهاج (سایه) :

بــگشاییم کفتران را بــال
بــفروزیم شعله بـر سر کوه
بـسـرایـیـم شادمانه سرود
وین چنین با هزار گونه شکوه

مهرگان را به پیشباز رویم ...
رقص پر پیچ و تاب پرچم ما

زیر پرواز کفتران سپید
شادی آرمیده گام سپه 

خنده ی نوشکفته ی خورشید
مهرگان را درود می گویند ...

گرم هر کار مست، هر پندار
همره هر پیام، هر سوگند
در دل هر نگاه، هر آواز
توی هر بوسه، هر لبخند

... ما خواهانیم که پشتیبان کشور تو باشیم،
ما نمی خواهیم از کشور تو جدا شویم،
نمی خواهیم از خانه خود جدا شویم،
مباد جز این ای مهر نیرومند !..

(اوستا)

در اين روز نيروی داد و راستی به سركردگی كاوه آهنگر بر ارتش دروغ و ستمگری آژی دهاك (ضحاک) پيروز شد و فريدون نماد مردم سالاری ( کهن ترین نماد این مفهوم در تاریخ ) به شاهی رسيد . فریدون نخستین کس بود که جهان را بخش کرد و تاریخ پس از او تنوع و تکثر می یابد.

آغاز اين جشن مهم ايرانی را مربوط به دوران ضحاک تازی دانسته اند . ضحاک به سخن استاد فرزانه توس هزار سال بر ايران حکومت  کرد و عده بی شماری از جوانان ايران زمين را به قتل رساند تا مغز سرشان را خوراک مارهایی کند که بر دوش وی رسته بود. ضحاک شبی خواب دید که  مردی به نام فریدون پدید آمده او را خواهد کشت . او دستور داد تا همه جا را زیز نظر گیرند تا چنین کسی پس از زایش از مادر بی درنگ کشته شود.

باری  مردم ایران از ستمگری و جنايات ضحاک به تنگ آمده بودند . در آن زمان کاوه آهنگر از ميان مردم بر خواست و با برافراشتن چرم آهنگری خود که بعدها درفش کاويانی نام گرفت رهبری خیزش برای سرنگونی ضحاک تازی را بر عهده گرفت . سپس فريدون با خواست و پشتوانه مردم و پیشگامی کاوه آهنگر بر تخت شاهی ايران نشست . 

ابوريحان بيروني در  آثارالباقيه درباره جشن مهرگان مي نويسد : در روز مهرگان فرشتگان به ياری کاوه آهنگر شتافتند و فريدون را بر تخت شاهی نشاندند. سپس فریدون ضحاک را در کوه دماوند زندانی کرد و مردم ايران را از گزند او آزاد ساخت .

اینجا نکته باریک تر از مو همین است که ضحاک در دماوند زندانی شده است. . . ایرانی همواره باید در نظر بدارد که خون خواری چون ضحاک تازی در دماوند کوه به زندان است . مباد – مباد – مباد که ایرانی دمی غفلت کند و این زندانی از زندان تاریخ بگریزد و به تخت حکومتی باز پس گردد.

حکیم گرانقدر فردوسی؛ شخصی که هر ایرانی بقای خود را مدیون اوست در مجلد نخستین از کتاب والای شاهنامه سرگذشت ضحاک تازی و ستم او بر ایرانیان – خیزش مردم عادی به رهبری یک آهنگر – و حاکم کردن فریدون را با زبان حماسی و به یاد ماندنی خود شرح داده است.

 جشن مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان مهر افزا ای نگار مهر چهر مهربان مهربای کن و به جشن مهرگان و روز مهر مهربانی به به روز مهر و جشن مهرگان واژه مهر پيمان و دوستی معنی می‌دهد.

در ايران باستان ، جشن مهرگان پس از نوروز دارای اهميت ويژه‌ای بود . دليل آن اين است كه هر دو آغاز فصل‌های سال را نويد مي‌دادند . نوروز آغاز گرمای طبیعت و مهرگان آغاز سرمای طبیعت را به ارمغان می‌آوردند، زيرا در آن زمان سال به دو فصل تقسيم شده بود . فصل اول ، تابستان بود كه از جشن نوروز شروع می شد و شش ماه ادامه داشت . جشن مهرگان كه از روز مهر شروع می‌شد تا شش روز پس از آن ادامه می‌يافت (حدود یک هفته) و جشن شادی بر پا می‌شد.

انگيزه‌ای كه به پيدايش جشن مهرگان در تاريخ ايران نسبت می‌دهند پيروزی ايرانيان بر ضحاك ستمگر، به رهبری كاوه آهنگر است كه او را در بند آوردند و فريدون را به عنوان رهبر خود برگزيدند. اين جشن در روز 16 مهر روز، روزی كه نام روز و ماه يكی بود جشن گرفته می‌شد و مانند نوروز سه جنبه نجومی ( طبيعی ) ، تاريخی و دينی داشت .
از نظر نجومی ، مهرگان چند روز پس از اعتدال پاييزی جشن گرفته می‌شد . ( اعتدال پاييزی اول مهر صورت می‌گيرد) و جشن برداشت محصولات كشاورزی است. از نظر تاريخي ، در اين روز نيروی داد و راستی به سركردگی كاوه آهنگر بر ارتش دروغ و ستمگری آژی دهاک (ضحاک) پيروز شد و فريدون به شاهی رسيد.

مبارزه راستی و دروغ ، داد و ستم در ايران ريشه دينی دارد و همه جشن‌های ملی هم به گونه‌ای اين مبارزه و پيروزی نهايی حق بر نا حق را نشان می‌دهد . ولی ، در تاريخ مهرگان اين جنبه درخشندگی ويژه را دارد . از نظر آیینی ، در فرهنگ ايرانی مهر يا ميترا به معنای فروغ خورشيد و مهر و دوستی است. همچنين مهر نگهبان پيمان و هشدار دهنده به پيمان شكنان است.
هم اكنون زرتشتيان در روز مهر از ماه مهر به آتشكده و نيايشگاه می‌روند. با تهيه خوراک های سنتی از يكديگر پذيرايی می كنند و با نيايش و برنامه‌های فرهنگی مانند سخنرانی‌های ملی و آيينی سرود ، شعر و دكلمه جشن مهرگان را با شادی بر پا می‌دارند.

پس از  هجوم های تازیان (اعراب) به ایران برخی از حاکمان تازی با تعصب ضد ايرانی خود  ايرانیان را در روز مهرگان وادار می ساختند تا هدايايی به آنان تقديم کنند. جرجی زيدان در کتاب تمدن اسلامی مقدار اين باجها و هدايا را پنج تا ده ميليون درهم ذکر کرده است. آنان می خواستند تا با این ترتیب مهرگان را به روز ستم تبدیل کرده خاطره خوش ایرانیان از مهر و انسانیت در این روز را از میان بردارند.

مهرگان جشن انسانیت و مهربانی - سالگرد سرنگونی ستم گران بیگانه و نابودی ستم در ایران؛ و سرآغاز مهر به همنوع در تاریخ است. این جشن کهن ایرانی مربوط به همه ایرانیان و بلکه مربوط به همه انسان ها می باشد.

از دیگر جشن های مهر ماه جشن میتراکانا در اول مهر و جشن پیروزی کاوه و فریدون بر ضحاک در روز 21 مهر بوده است.

مهرگان فرخنده باد و شاد باشید