قراردادها و نفت ایران - سیر و تحولات نفت در تاریخ و سرنوشت ایران 2

قرارداد ۱۹۳۳

قرارداد ۱۹۳۳، یا قرارداد ۱۳۱۲ (خورشیدی)، قراردادی بین دولت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس بود که در دوره رضاشاه پس از الغای قرارداد دارسی، عملاً برای تمدید مدت آن قرارداد منعقد شد.

شخص رضاشاه پس از مذاکره با سر جان کدمن، رئیس شرکت نفت ایران و انگلیس، و  هور سفیر بریتانیا در ایران این قرارداد را قبول کرد و مقامات دولت را وادار به تصویب آن کرد. مجلس شورای ملی نیز به اتفاق آرا آن را تصویب کرد.

در این قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس همچنان به اکتشاف و استخراج و فروش منابع نفتی ایران، بدون هیچ الزامی به ارائه صورت عملکرد به دولت ایران، ادامه می‌داد. مدت قرارداد ۶۰ سال تعیین شد.

قانون ملی شدن نفت که در سال ۱۳۲۹ تصویب شد این قرارداد را باطل کرد ولی پس از کودتای ۲۸ مرداد در سال ۱۳۳۲ قرارداد کنسرسیوم جانشین آن شد.

قرارداد گس- گلشائیان

قرارداد گس- گلشائیان یا «قرارداد الحاقی»، قراردادی است که در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۲۸ بین دولت ایران و نمایندگان شرکت نفت انگلیس و ایران به عنوان ضمیمه قرارداد ۱۹۳۳ امضا شد. بر اساس این قرارداد شرکت نفت تعدیلاتی در مبالغ پرداختی به ایران را می‌پذیرفت.

نام قرارداد از نام دو تن از مذاکره کنندگان یعنی سر نویل گس) از مقامات شرکت) و عباس قلی گلشائیان (وزیر دارائی ایران) گرفته شده ‌است.

این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملی نرسید و به جای آن قانون ملی شدن نفت ایران تصویب شد.

قرارداد کنسرسیوم

قرارداد کنسرسیوم قراردادی است که پس از کودتای ۲۸ مرداد بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی بین‌المللی برای بهره‌برداری از منابع نفتی ایران بسته شد.

در این قرارداد که به «قرارداد امینی-پیج» نیز معروف شده‌است برخلاف قانون ملی شدن نفت  ایران باز هم اکتشاف و استخراج و فروش نفت به دست شرکت‌های خارجی سپرده شد و ایران به دریافت حق‌الامتیاز (با نام مبهم «پرداخت اعلام شده») اکتفا کرد.

این قرارداد براساس اصل کلی پنجاه - پنجاه طرح شد.

مذاکره کننده اصلی ایران در مسائل مربوط به این قرارداد دکتر علی امینی وزیر دارائی کابینه سپهبد زاهدی بود. بر اساس این قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس ۴۰٪، شرکت‌های آمریکائی نیز ۴۰٪، شرکت شل ۱۴٪ و شرکت فرانسوی ۶٪ در منافع کار سهیم بودند.

در ۲۹ اسفند ۱۳۳۲ خورشیدی / سال ۱۹۵۳ میلادی اعلام شد تولید نفت خام در ایران، ۹/۸۰۰/۰۰۰ بشکه و درآمد ایران از نفت خام ۱۰۰/۰۰۰ لیره بوده است.

در طول جنگ ایران و عراق

در طول جنگ ایران و عراق میادین و تاسیسات نفتی ایران مورد حمله هوایی ارتش عراق قرار می‌گرفت. از میان نقاط هدف صنعت نفت ایران برای عراق در طول جنگ تاسیسات نفتی جزیره خارک و پالایشگاه آبادان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. هدف عراق از این حملات قطع صادرات نفت ایران بود، با این حال حتی یک روز نیز صادرات نفت ایران در طول جنگ قطع نگردید.

در نهایت صنعت نفت ایران در طول جنگ ۸ ساله در حدود ۱۰۰۰ کشته، ۹۷۰۰ مجروح و ۱۱۸۰  اسیر را متحمل شد.

سرمایه‌گذاری

قبل از کودتای اسلامی 57 ایران، ۲۵ قرارداد برای اکتشاف و بهره‌برداری از منابع نفت و گاز ایران به امضا رسید که چهار قرارداد به صورت امتیازی، ۱۱ قرارداد به صورت مشارکت در تولید و سود و ۹ قرارداد به صورت خدماتی همراه با ریسک بوده ‌است. اما پس از کودتا تمام قراردادهای امضا شده از نوع خدماتی امتیازی بوده ‌است. هزینه‌های هنگفت استخراج و بهره‌ برداری از منابع هیدروکربنی، هیچگاه منابع مالی داخلی کفایت این امر را نمی‌کرده و توسعه میادین نفت و گاز به کندی انجام می‌گرفت.
چون درآمد نفتی ایران باید تحویل مقامات ایران میشد برای پر کردن جیبشان و بریز و بپاش هایشان و حاکمیت شان بر مردم، نه برای آبادانی و سازندگی ایران و صنایع دیگر ایران. اولین قرارداد صنعت نفت ایران بعد از کودتای 57 در سال ۱۹۹۵ با شرکت نفتی توتال فرانسه برای توسعه میدان سیری انجام گرفت .در سال 1384 با تصمیم جدی بر از سرگیری برنامه هسته‌ای ایران و تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران و تقابل کشورهای غربی با این تصمیم، سرمایه‌ گذاری خارجی در بخش صنعت نفت ایران کاهش یافت.

درآمد نفت و گاز

در پایان سال ۲۰۰۸ میزان تولید نفت ایران ۴٬۳۲۵٬۰۰۰ بشکه برآورد شده ‌است. همچنین تولید گاز ایران در همین زمان میزان تولید گاز نیز ۱۱۶٫۳ میلیارد متر مکعب می‌باشد. در سال ۱۳۸۹ تولید نفت و گاز در ایران ارزشی بالغ بر ۲۱۷ میلیارد دلار در بر داشته ‌است.

فروش و صادرات

در دهه ۱۳۵۰ با افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، درآمد نفتی ایران نیز به طرز بی‌سابقه‌ای افزایش یافت. در پی وقوع کودتای ۱۳۵۷ و جنگ ایران و عراق، زیر ساخت‌های نفت ایران دچار آسیب‌های بسیاری شد که کاهش تولید و صادرات را در پی داشت. همزمان با آغاز دهه ۱۳۷۰ و برطرف شدن عمده مشکلات بوجود آمده، درآمدهای حاصل از فروش نفت رو به افزایش گذاشت. سال ۱۳۷۲ سالی بود که سهم درآمدهای نفتی در بودجه سالانه به اوج خود در بعد از کودتا رسید. اما در پی کاهش بهای جهانی نفت در سال‌های آتی این دهه بود که فروش نفت ایران منفعت گذشته را به همراه نداشت.
در دهه ۱۳۸۰ وابستگی دولت‌ها به درآمدهای نفتی بیش از گذشته ادامه یافت. صادرات نفت ایران در طول سال ۲۰۱۲ در روندی تقریباً ثابت با کاهش روبرو شد. به طوری که این صادرات در ماه سپتامبر این سال به ۸۶۰٬۰۰۰ بشکه در روز رسید. این کاهش متاثر از عوامل متعددی نظیر تحریم خرید نفت ایران، ممانعت از بیمه نفت‌کش‌های ایرانی، تحریم بانک‌های ایرانی که مانع پرداخت پول نفت خریداری شده از جانب مشتریان می‌شود و ... می‌باشد. در این مدت ایران سعی داشته با انجام اقداماتی، برخی از این تحریم‌ها را خنثی نماید که اثری نداشته است. چون دولت و حکومتی بر ایران حاکم هست که 90 درصد درآمدش از نفت هست و کار دیگری ندارد که درآمد داشته باشد جز فروش منابع ایران.

درآمد ثروت یا طلای سیاه ایران

اگر درآمدهای نفتی ایران بر حسب طلا محاسبه شود، درآمد متوسط سالانه ایران معادل ۱۷۹۶ تن طلا می‌باشد. بر اساس محاسبه نرخ طلا در بازار جهانی و محاسبه نفت فروخته شده ایران بر مبنای آن، سال 1389 پردرآمدترین سال فروش نفت ایران نام می‌گیرد و سال 1364 کم‌ درآمدترین. در بین دولت‌های مستقر شده در حکومت جمهوری اسلامی ایران، پردرآمدترین دولت‌ها، دولت‌های نهم و دهم می‌باشند و کم ‌درآمدترین آنها دولت‌های سوم و چهارم ایران. بالاترین درآمد 128,827,800,000,000 به تومان در سال 1389 بود که طبق معمول صرف بریز و بپاش های حکومت شد. 

درآمد نفتی ایران (۲۰۰۶ - ۲۰۱۰)
سال	درآمد نفتی (دلار)
۲۰۰۶	۵۷٫۶۱۹٫۰۰۰٫۰۰۰
۲۰۰۷	۶۶٫۲۱۴٫۰۰۰٫۰۰۰
۲۰۰۸	۸۷٫۰۵۰٫۰۰۰٫۰۰۰
۲۰۰۹	۵۶٫۳۴۲٫۰۰۰٫۰۰۰
۲۰۱۰	۷۱٫۵۷۱٫۰۰۰٫۰۰۰